Privacy Policy

Privacy Policy for VK eBook : Target GS Prep

Last Updated: [15 May 2025]

Introduction : 
Vivek Kumar built the VK eBook : Target GS Prep as a free app. This service is provided by Vivek Kumar at no cost and is intended for educational use. By using this app, you agree to the collection and use of information in accordance with this Privacy Policy. This is Important, we hope you will take time to read it carefully.

Disclaimer :
This app is not affiliated with or represents any government entity. This is an independent educational app NOT affiliated with or endorsed by any government agency, bank, or official exam conducting bodies.
For official information and updates, please visit Govt. Official Portal: For authentic information, always refer to:
Indian Govt. : https://www.india.gov.in
UPSC : https://www.upsc.gov.in
SSC : https://ssc.nic.in
IBPS : https://www.ibps.in
RRB : https://indianrailways.gov.in
RBI : https://www.rbi.org.in  etc."

Content Source & Usage :
The information provided in this app is either created by our content team or collected from publicly available educational sources (like NCERT, official exam portals, and public documents). Some factual entries are derived from past question papers purely for educational and informational purposes. This app does not reproduce any paper in original format and does not claim ownership over any government content.

Information We Collect :
We do not collect any personal information from users. This app does not require you to provide any personal data. However, the app does use third-party services that may collect information used to identify you.
These services include:
Why Ads Are Shown :
We use Google admob to display ads in this app. This helps us cover the costs of development and provide the app free of charge.

Children’s Privacy :
This app is not intended for children under the age of 13. We do not knowingly collect any personal information from children. If we discover that a child under 13 has provided us with personal information, we will immediately delete that information from our servers. If you are a parent or guardian and you are aware that your child has provided us with personal information, please contact us so we can take appropriate action.

Links to Other Sites :
This Service may contain links to other sites. If you click on a third-party link, you will be directed to that site. Note that these external sites are not operated by me. Therefore, I strongly advise you to review the Privacy Policy of these websites. I have no control over and assume no responsibility for the content, privacy policies, or practices of any third-party sites or services.

Changes to This Privacy Policy :
We may update this Privacy Policy from time to time. You are encouraged to review this page periodically for any changes. Any changes to this policy will be posted on this page.
Changes are effective immediately after they are posted on this page.

All the information in this mobile app created by us is taken care of, however if there is any mistake or you have any objection to any information, then forgive us for that and email us to tell about that mistake. .We will remove that information soon.

Contact Us :
If you have any questions or suggestions about this Privacy Policy, please feel free to contact us at:

рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рд╡िрджेрд╢ी рд╕्рдд्рд░ोрдд

рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рд╡िрджेрд╢ी рд╕्рдд्рд░ोрдд

рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै :-
  • рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा
  • рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░
  • рдорд╣ाрднिрдпोрдЧ
  • рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░ाрд╡рд▓ोрдХрди
  • рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा
  • рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рдПрд╡ं рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХे рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ों рдХो рд╣рдЯाрдиे рдХी рд╡िрдзि 
  • рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ 
рд╕ोрд╡िрдпрдд рд╕ंрдШ / рд░ूрд╕ рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै :-
  • рдоौрд▓िрдХ рдХрд░्рддрд╡्рдпों рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди 
рдЬрд░्рдордиी рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै :-
  • рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХे рджौрд░ाрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХो рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕ंрдмंрдзी рд╢рдХ्рддिрдпां
рдм्рд░िрдЯेрди рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै :-
  • рд╕ंрд╕рджाрдд्рдордХ рд╢ाрд╕рди рдк्рд░рдгाрд▓ी
  • рдПрдХрд▓ рдиाрдЧрд░िрдХрддा
  • рд╡िрдзि рдХा рд╢ाрд╕рди
рдЖрдпрд░рд▓ैंрдб рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै :-
  • рдиीрддि рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рд╕िрдж्рдзांрдд
  • рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХे рдиिрд░्рд╡ाрдЪрдХ - рдоंрдбрд▓ рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा
  • рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрдЬ्рдп рд╕рднा рдоें 12 рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рдордиोрдирдпрди
рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै :-
  • рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдХी рднाрд╖ा
  • рд╕рдорд╡рд░्рддी рд╕ूрдЪी рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди
  • рд╡्рдпाрдкाрд░-рд╡ाрдгिрдЬ्рдп 
  • рд╕ंрд╕рдж рдХे рджोрдиों рд╕рджрдиों рдХी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдмैрдардХ
рдХрдиाрдбा рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै :-
  • рдЕрд╡рд╢िрд╖्рдЯ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХा рд╡िрдЪाрд░ (рдЕрд╣рдо рд╢рдХ्рддिрдпां рдХेंрдж्рд░ рдХे рдкाрд╕ рд░рд╣े )
  • рд╕ंрдШाрдд्рдордХ рд╢ाрд╕рди рдк्рд░рдгाрд▓ी { рднाрд░рдд рдХी рд╕ंрдШीрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा }
  • рд░ाрдЬ्рдпрдкाрд▓ рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рд╡िрд╖рдпрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा, 
  • рднाрд░рдд рдХे рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рд╕рд▓ाрд╣рдХाрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ाрдзिрдХाрд░ рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा
рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░ीрдХा рд╕े 
  • рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди 
  • рд░ाрдЬ्рдпрд╕рднा рд╕рджрд╕्рдпों рдХा рдиिрд░्рд╡ाрдЪрди \
рдл्рд░ांрд╕ рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै :-
  • рдЧрдгрддंрдд्рд░ाрдд्рдордХ
  • рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рд╕рдорддा, рдмंрдзुрддा рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд 
рдЗंрдЧ्рд▓ैрдг्рдб рд╕े
  •  рдХाрдиूрди рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдоाрдирддा
  • рднाрд░рдд рдоें рдХрд▓ेрдХ्рдЯрд░ рдХा рдкрдж 
  • рд╡िрдзि рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा
  • рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ंрд╕рджीрдп рдк्рд░рдгाрд▓ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЗंрдЧ्рд▓ैрдг्рдб рд╕े рд▓ी рдЧрдИ рд╣ै  
  1. рд╡िрдзि рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХрд╣ाँ рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै ? - рдЬाрдкाрди рд╕े
  2. рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдПрдХाрдХी рд╕्рдд्рд░ोрдд рд╣ै - рдЧрд╡рд░्рдирдоेंрдЯ рдСреЮ рдЗंрдбिрдпा рдПрдХ्рдЯ, 1935

рдиीрддि рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рддрдд्рд╡ (рднाрдЧ-04)

рдиीрддि рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рддрдд्рд╡
{ рднाрдЧ - 04, 36-51 }

рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдиीрддि рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рддрдд्рд╡ (Directive Principle of State Policy) (DPSP) рд╡े рд╕िрдж्рдзांрдд рд╣ैं рдЬिрдирдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдХे рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рди्рдпाрдп рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрди рддрдд्рд╡ों рдХा рдХाрд░्рдп рдПрдХ рдЬрдирдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рдиा рд╣ै।
  • рдмेрд░ोрдЬ़рдЧाрд░ों рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा рджेрдиा
  • рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╕्рд╡рд╕्рде рддрд░ीрдХे рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрд╡рд╕рд░ рдФрд░ рд╕ुрд╡िрдзाрдПं рдоुрд╣ैрдпा рдХрд░ाрдиा
  • рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि, рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬрдирдЬाрддि, рдФрд░ рджूрд╕рд░े рдХрдордЬ़ोрд░ рд╡рд░्рдЧों рдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╣िрддों рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрдиा
  • рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ुрдзाрд░ рдХрд░рдиा
  • рд╕рдоाрди рдХाрдо рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрди рд╡ेрддрди рджेрдиा

Article 36 : рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा - рд╡рд╣ी рдЬो рднाрдЧ-3 рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 12 рдоें рд╣ै।

Article 37 : рдЗрд╕े рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓ाрдЧु рдирд╣ीं рдХрд░ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рди्рдпाрдпрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиीрдп рднी рдирд╣ीं рд╣ै

Article 38 : рд▓ोрдХ рдХрд▓्рдпाрдг рдХी рдЕрднिрд╡ृрддि рдЕрдеाрд░्рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдЬрдирддा рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдмрдиाрдПрдЧी рдЬिрд╕рд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ , рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ , рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рди्рдпाрдп рдоिрд▓ेрдЧी

Article 39 рд╕ाрдоाрди рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдП рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдХो рд╕ाрдоाрди рд╡ेрддрди

Article 39рдХ : рдиिрд╢ुрд▓्рдХ рд╡िрдзिрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा

Article  40 : рдЧ्рд░ाрдо рдкंрдЪाрдпрдд рдХा рд╕ंрдЧрдарди

Article 41 : рдХुрд▓ рджрд╢ाрдУं рдоें рдХाрдо, рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд▓ोрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░рдиा।

Article 42 : рди्рдпाрдп рд╕ंрдЧрдд рдХाрд░्рдпों рдХी рдордиोрдЪिрдд рджрд╢ा рдФрд░ рдк्рд░рд╕ूрддि рд╕рд╣ाрдпрддा рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░рдиा

Article 43 : рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдпोрдЧ рдордЬрджूрд░ी - рдордЬрджूрд░ों рдХो рдЗрддрдиा рд╡ेрддрди рджिрдпा рдЬाрдпे рдХी рдЙрд╕рдХा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдЪрд▓ рд╕рдХे

Article 44 : рд╕ाрдоाрди рд╕िрд╡िрд▓ рд╕ंрд╣िрддा - рдЗрд╕े рд▓ाрдЧु рдХрд░рдиा рд░ाрдЬ्рдп рдЗрд╕े рд▓ाрдЧु рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै рдпा рдирд╣ीं рднी рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै

Article 45 : 6 рд╡рд░्рд╖ो рд╕े рдХाрдо рдЖрдпु рдХे рдмрдЪ्рдЪो рдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рдз्рдпाрди рд░рдЦрдиा рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╣ै рдФрд░ 6 - 14 рд╡рд░्рд╖ो рдХे рдЖрдпु рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрдиा рднी рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╣ै

Article 46 : рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддी , рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬрдирдЬाрддि рддрдеा рдЕрдд्рдпंрдд рдкिрдЫреЬा рд╡рд░्рдЧों рддрдеा рдЕрди्рдп рджुрд░्рдмрд▓ рд╡рд░्рдЧों рдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд▓ोрдХ рдиिрдпोрдЬрди рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдЖрд░рдХ्рд╖рдг 

Article  47 : рд╕рд░рдХाрд░ рдкोрд╖ाрдпुрдХ्рдд рдЖрд╣ाрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдПрдЧी рддрдеा рдирд╢ीрд▓ी рдкрджाрд░्рдеो рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрдПрдЧी

Article 48 : рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рдФрд░ рдХृрд╖ि рдХा рд╕ंрдЧрдарди

Article 48рдХ : рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдФрд░ рд╡рди्рдп рдЬीрд╡ рдХी рд░рдХ्рд╖ा। - рд░ाрдЬ्рдп рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ुрдзाрд░ рдХрд░рдиे рдФрд░ рджेрд╢ рдХे рд╡рдиों рдФрд░ рд╡рди्рдпрдЬीрд╡ों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ेрдЧा।

Article  49 : рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рдоाрд░рдХों , рд╕्рдеाрдиों рдЕрд╡ं рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рд░рдХ्рд╖ा рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рдХрд░्рддрд╡्рдп рд╣ै।

Article 50 : рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा рдПрд╡ं рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा рдХो рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рдиा।

Article  51 : рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢ांрддि рдПрд╡ं рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрдиा।

Exam Point :
  1. рдЧ्рд░ेрдирд╡िрд▓ рдСрд╕्рдЯिрди рдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХे DPSP рдХो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЖрдд्рдоा рдмрддрд▓ाрдпा рдеा।
  2. рдбॉ. рднीрдорд░ाрд╡ рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдиे DPSP рдХो рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी 'рдЖрджрд░्рд╢ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ' рдХрд╣ा рд╣ै।
  3. рдХे.рдЯी. рд╢ाрд╣ рдХा рдХрдерди рд╣ै рдХि "рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдиीрддि-рдиिрджेрд╢рдХ рддрдд्рд╡ рдПрдХ рдРрд╕ा рдЪेрдХ рд╣ै рдЬो рдмैंрдХ рдХी рд╕ुрд╡िрдзाрдиुрд╕ाрд░ рдЕрджा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।"

рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ (рднाрдЧ - 03)

рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ 
{ рднाрдЧ - 03, 12-35 }

рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рднाрдЧ III рдХो 'рднाрд░рдд рдХा рдоैрдЧ्рдиाрдХाрд░्рдЯा' рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। { рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдк्рд░рдкрдд्рд░ }
  • рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ -  рдоूрд▓ рдоें 07, рд╡рд░्рддрдоाрди 06
рд╕ंрдкрдд्рддि рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 31) рдХो рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рд╕ूрдЪी рд╕े рд╣рдЯा рджिрдпा рдЧрдпा рдеा। 44рд╡ें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1978 рдж्рд╡ाрд░ा, рдпрд╣ рднाрдЧ XII рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 300A рдХे рддрд╣рдд рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдмрдиा рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рд╡рд░्рддрдоाрди 06 рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं –
  1. рд╕рдоाрдирддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14–18)
  2. рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ (19–22)
  3. рд╢ोрд╖рдг рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЕрдзिрдХाрд░ ( 23–24)
  4. рдзрд░्рдо рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ (25–28)
  5. рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ (29–30)
  6. рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдЙрдкाрдп рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ (32)
Article 12 : рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा
  • рд╢рдм्рдж 'рд░ाрдЬ्рдп' рдХा рдЕрд░्рде - рд╕ंрдШ, рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ें, рд╕ंрд╕рдж, рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрдзाрдпिрдХाрдПं, рд╕рднी рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд░рдд рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдпा рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдиिрдпंрдд्рд░рдгрдХ्рд╖ेрдд्рд░
Article 13 : рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рдпा рдЙрдирдХा рдЕрд▓्рдкीрдХрд░рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрдиूрди рд╢ूрди्рдп рд╣ोंрдЧे

Article 14 : рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдоाрдирддा , рд╡िрдзिрдпों рдХे рд╕ाрдоाрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг

Article 15 : рдзрд░्рдо, рдоूрд▓ рд╡ंрд╢, рдЬाрддि, рд▓िंрдЧ рдпा рдЬрди्рдо рд╕्рдеाрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднेрджрднाрд╡ рдХो рд░ोрдХрдиे рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рд╣ै।
  • 15(3) : рд░ाрдЬ्рдп рдорд╣िрд▓ाрдУं рдФрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рдХ़ाрдиूрди рдмрдиा рд╕рдХрддा рд╣ै
  • 15(4) :рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдкिрдЫрдб़े рд╡рд░्рдЧों рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рдХाрдиूрди рдмрдиाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै.{ with SC / ST }
Article 16 : рд▓ोрдХ рдиिрдпोрдЬрди рдоें рдЕрд╡рд╕рд░ рдХी рд╕рдоाрдирддा
  • 16(1) : рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрдзीрди рдХिрд╕ी рднी рдкрдж рдкрд░ рдиिрдпोрдЬрди рдпा рдиिрдпुрдХ्рддि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрд╖рдпों рдоें рд╕рднी рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рд▓िрдпे рдЕрд╡рд╕рд░ рдХी рд╕рдоाрдирддा рд╣ोрдЧी।
  • 16(2) : рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрдзीрди рдХिрд╕ी рднी рдкрдж рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдзрд░्рдо, рдоूрд▓рд╡ंрд╢, рдЬाрддि, рд▓िंрдЧ, рдЙрдж्рднрд╡, рдЬрди्рдорд╕्рдеाрди, рдиिрд╡ाрд╕ рдпा рдЗрд╕рдоें рд╕े рдХिрд╕ी рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рди рддो рдХोрдИ рдиाрдЧрд░िрдХ рдЕрдкाрдд्рд░ рд╣ोрдЧा рдФрд░ рди рдЙрд╕рд╕े рд╡िрднेрдж рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा।
  • 16(4) : рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ें рдЕрдкрдиे рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдЙрди рд╕рднी рдкिрдЫрдб़े рд╡рд░्рдЧ рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдиिрдпुрдХ्рддिрдпों рдпा рдкрджों рдХे рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рд╣ेрддु рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ैं।
  • 16(4A) : рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ें рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдФрд░ рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬрдирдЬाрддि рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдкрджोрди्рдирддि рдХे рдоाрдорд▓ों рдоें рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рд▓िрдпे рдХोрдИ рднी рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ैं ।
  • 16 (6) рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдЖрд░्рдеिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдХрдордЬ़ोрд░ рд╡рд░्рдЧों (EWS) рдХे рд▓िрдП рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рджिрдпा рдЧрдпा { 103рд╡ें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 2019 }
Article 17 : рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдХा рдЕрди्рдд { рдЫुрдЖрдЫूрдд, рдЕрдЫूрддाрдкрди }  untouchability , any disabilities

Article 18 : рдЙрдкाрдзिрдпों рдХा рдЕрди्рдд

Article 19 : рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा
  • a. рднाрд╖рдг рдФрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा {Press}
  • b. рд╢ांрддिрдкूрд░्рд╡рдХ рдФрд░ рдмिрдиा рд╣рдеिрдпाрд░ों рдХे рдЗрдХрдЯ्рдаा рд╣ोрдиा;
  • c. рд╕ंрдШ рдпा рдпूрдиिрдпрди рдпा рд╕рд╣рдХाрд░ी рд╕рдоिрддिрдпाँ рдмрдиाрдиा;
  • d. рднाрд░рдд рдХे рдкूрд░े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े рдШूрдордиा;
  • e. рднाрд░рдд рдоें рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рдиे рдФрд░ рдмрд╕рдиे рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा
  • f. рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЕрд░्рдЬрди рдХрд░рдиे рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा (рдЗрд╕े рд╣рдЯा рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ैं)
  • g. рдХोрдИ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп, рд╡्рдпाрдкाрд░ рдпा рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХрд░рдиे рдХी рдЖрдЬाрджी 
Article 19 рдХ : рд╕ूрдЪрдиा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░

Article 20 : рдЕрдкрд░ाрдзों рдХे рджोрд╖ рд╕िрдж्рдзि рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг
  1. рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдПрдХ рд╣ी рдЕрдкрд░ाрдз рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдмाрд░ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЕрднिрдпोрдЬिрдд рдПрд╡ं рджंрдбिрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा।
  2. рдЧрд╡ाрд╣ी рдХे рд▓िрдП рдмाрдз्рдп рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा।
  3. рдЬो рдЕрдкрд░ाрдз рдХे рд╕рдордп рдХाрдиूрди рд╣ोрдЧा рдЙрд╕ी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕рдЬा рд╣ोрдЧी।
Article 21 : рдк्рд░ाрдг рдФрд░ рджैрд╣िрдХ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг
  1. рдиिрдЬрддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░
  2. рдЕрдЪ्рдЫे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХा рдЕрдзिрдХाрд░
  3. рд╡िрджेрд╢ рдпाрдд्рд░ा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░
  4. рдХाрдиूрдиी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░
Article 21рдХ : 6 рд╕े 14 рд╡рд░्рд╖ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдиिःрд╢ुрд▓्рдХ рдФрд░ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ 
  • { 21рдХ. 86 рд╡ां рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 2002 рдоें рдЬोрдб़ा рдЧрдпा }
Article22 : рдХुрдЫ рджрд╢ाрдУं рдоें рдЧिрд░рдл्рддाрд░ी рд╕े рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг
  1. рдЧिрд░рдл्рддाрд░ी рдХा рдХाрд░рдг рдмрддाрдиे рдХा
  2. рд╡рдХीрд▓ рдХрд░рдиे рдХा
  3. 24рдШंрдЯे рдХे рдЕंрджрд░ рдордЬिрд╕्рдЯ्рд░ेрдЯ рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдкेрд╢ рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा { рдпाрдд्рд░ा рдХा рд╕рдордп рдЫोреЬрдХрд░ }
Article 23 : рдоाрдирд╡ рдХे рджुрд░्рд╡्рдпाрдкाрд░ ( рдоाрдирд╡ рддрд╕्рдХрд░ी) рдПрд╡ं рдмрд▓ाрдд рд╢्рд░рдо рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмंрдз

Article 24 : 14 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЖрдпु рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдХाрд░рдЦाрдиों, рдЦाрди рдпा рдХिрд╕ी рдЦрддрд░рдиाрдХ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоें рдХाрд░्рдп рдирд╣ी рдХрд░ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। { рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╢ोрд╖рдг рд╕े рдмрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП }

Article 25 : рдзрд░्рдо рдХा рдЖрдЪрд░рдг рдФрд░ рдк्рд░рдЪाрд░ рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा 
  • рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рдиाрдЧрд░िрдХों рдПрд╡ं рдЧैрд░-рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рд▓िрдпे рднी рд╣ै।
Article 26 : рдзाрд░्рдоिрдХ рдХाрд░्рдпों рдХे рдк्рд░рдмрди्рдз рдХी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा
  • рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा,рдкोрд╖рдг,рдзрд░्рдо рд╡िрд╖рдпрдХ рдХाрд░्рдпों рдХा рдк्рд░рдмंрдз рдХрд░рдиे , рдЬंрдЧрдо рдФрд░ рд╕्рдеाрд╡рд░ рд╕ंрдкрдд्рддि рдХे рдЕрд░्рдЬрди рдФрд░ рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рдХрд░рдиे, рдРрд╕ी рд╕ंрдкрдд्рддि рдХा рд╡िрдзि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдЧा।
Article 27 : рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рдпा рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХी рдЕрднिрд╡ृрдж्рдзि рдпा рдЙрд╕рдХे рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдоें рд╡्рдпрдп рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдХोрдИ рдХрд░ рджेрдиे рд╣ेрддु рдмाрдз्рдп рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा।

Article 28 : рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ोрдиे рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा 
  1. рдкूрд░्рдгрддः рд░ाрдЬ्рдп рдиिрдзि рд╕े рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХिрд╕ी рднी рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрди рдоें рдХोрдИ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рджाрди рдирд╣ीं рдХी рдЬाрдПрдЧी।
  2. рдХुрдЫ рднी рдРрд╕े рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрди рдкрд░ рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा рдЬो рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╢ाрд╕िрдд рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдХिрд╕ी рдмंрджोрдмрд╕्рддी рдпा рдЯ्рд░рд╕्рдЯ рдХे рддрд╣рдд рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा।
Article 29 : рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд╡рд░्рдЧों рдХे рд╣िрддों рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг
  • рднाрд░рдд рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдХिрд╕ी рднी рд╡рд░्рдЧ, рдЬिрд╕рдХी рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा, рд▓िрдкि рдпा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╣ै, рдХो рдЙрд╕े рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдЧा।
Article 30 : рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдФрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд╡рд░्рдЧों рдХा рдЕрдзिрдХाрд░
  1. рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдХो, рдЪाрд╣े рд╡े рдзрд░्рдо рдпा рднाрд╖ा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ों, рдЕрдкрдиी рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрди рд╕्рдеाрдкिрдд рдФрд░ рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдЧा।
  2. рд░ाрдЬ्рдп, рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХो рд╕рд╣ाрдпрддा рджेрддे рд╕рдордп, рдХिрд╕ी рднी рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрди рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднेрджрднाрд╡ рдирд╣ीं рдХрд░ेрдЧा।
Article 32 : рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдЙрдкрдЪाрд░ों рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ {рдЗрд╕рдоें 5 рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░िрдЯ рдмрддाрдИ рдЧрдИ рд╣ै। }
  • 05 рд░िрдЯ : рдпрд╣ рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп Ar.32 рдПрд╡ं рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп Ar. 226 рдж्рд╡ाрд░ा рдЬाрд░ी рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
  1. рдмंрджी рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг (Habeas Corpus) рдХिрд╕ी рдХैрджी рдХो рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рд╡ाрдиे рдХे рд▓िрдП
  2. рдкрд░рдоाрджेрд╢ (Mandamus) рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдпा рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рдХो рдЖрджेрд╢ рдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░े
  3. рдк्рд░рддिрд╖ेрдз (Prohibition) рдХिрд╕ी рдЕрдзीрдирд╕्рде рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХो рдЕрдкрдиी рдЕрдзिрдХाрд░िрддा рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░рдиे рд╕े рд░ोрдХрдиा, рдЬрдм рдХोрдИ рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдЪрд▓ рд░рд╣ी рд╣ो।
  4. рдЙрдд्рдк्рд░ेрд╖рдг (Certiorari) рдХिрд╕ी рд╡рд░िрд╖्рда рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рдЕрдзीрдирд╕्рде рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдпा рди्рдпाрдпिрдХ рдиिрдХाрдп рдЬो рдЕрдкрдиी рдЕрдзिрдХाрд░िрддा рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै, рдХो рд░ोрдХрдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдЬाрд░ी рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
  5. рдЕрдзिрдХाрд░ рдкृрдЪ्рдЫा (Qua Warranto)рдХिрд╕ी рдЕрд╡ैрдз рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рд╕рд░рдХाрд░ी рдкрдж рдХो рдмрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП
  • рдбाॅ0 рднीрдо рд░ाрд╡ рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ рдЬी рдиे рдЗрд╕ी рдХो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЖрдд्рдоा рдХрд╣ा рд╣ै।
Article 34 : рдоाрд░्рд╢рд▓ рд▓ॉ { рд╕ैрди्рдп рдХाрдиूрди }

рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди :
  • рдЧोрд▓рдХ рдиाрде рдмрдиाрдо рдкंрдЬाрдм рд░ाрдЬ्рдп (1967) :рдЕрджाрд▓рдд рдиे рдлैрд╕рд▓ा рд╕ुрдиाрдпा рдХि рд╕ंрд╕рдж рдХे рдкाрд╕ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдХिрд╕ी рднी рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдХрдо рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдирд╣ीं рд╣ै। рдпाрдиी рдХि рд╕ंрд╕рдж рдЗрдирдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। 
  • рдХेрд╢рд╡ाрдиंрдж рднाрд░рддी рдмрдиाрдо рдХेрд░рд▓ рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдоें рдЕрджाрд▓рдд рдиे рдЧोрд▓рдХрдиाрде рдмрдиाрдо рдкंрдЬाрдм рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдХो рдЙрд▓рдЯ рджिрдпा। рдЕрджाрд▓рдд рдиे рдХрд╣ा рдХि рд╕ंрд╕рдж рднाрд░рдд рдоें рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ै But рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे “рдоूрд▓ рд╕ंрд░рдЪрдиा” рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
  • рдоिрдирд░्рд╡ा рдоिрд▓्рд╕ рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ (1980) рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЖрдзाрд░рднूрдд рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХो рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрд╕ी рднी рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХा рдкुрдирд░ाрд╡рд▓ोрдХрди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै
Exam Point :
  • рдХौрди рд╕े рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рд╕्рд╡рддः рд╕рдоाрдк्рдд рдирд╣ी рд╣ोрддे рд╣ै ? - рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 20 рдФрд░ 21
  • рднाрд░рддीрдп рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рдк्рд░рддिрдмрди्рдзों рдХो рдЖрд░ोрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдХिрд╕рдХे рдкाрд╕ рд╣ै? - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि

рдиाрдЧрд░िрдХрддा (рднाрдЧ - 02)

рдиाрдЧрд░िрдХрддा
{ рднाрдЧ - 02, 6-11 }

Article 5 : рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдкрд░ рдиाрдЧрд░िрдХрддा
  • рдЗрд╕ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдк्рд░ाрд░ंрдн рдкрд░ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬिрд╕рдХा рднाрд░рдд рдХे рд░ाрдЬ्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрдзिрд╡ाрд╕ рд╣ै рдФрд░—
  • (рдХ) рдЬो рднाрд░рдд рдХे рд░ाрдЬ्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЬрди्рдоा рдеा, рдпा
  • (рдЦ) рдЬिрд╕рдХे рдоाрддा рдпा рдкिрддा рдоें рд╕े рдХोрдИ рднाрд░рдд рдХे рд░ाрдЬ्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЬрди्рдоा рдеा, рдпा
  • (рдЧ) рдЬो рдРрд╕े рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рдаीрдХ рдкрд╣рд▓े рдХрдо рд╕े рдХрдо рдкाँрдЪ рд╡рд░्рд╖ рддрдХ рднाрд░рдд рдХे рд░ाрдЬ्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдоाрдоूрд▓ी рддौрд░ рд╕े рдиिрд╡ाрд╕ी рд░рд╣ा рд╣ै, рднाрд░рдд рдХा рдиाрдЧрд░िрдХ рд╣ोрдЧा।
Article 6 : рднाрд░рдд рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдиाрдЧрд░िрдХрддा
19 рдЬुрд▓ाрдИ, 1948 рдХे рдмाрдж рднाрд░рдд рдЖрдП

Article 7 : рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ों рдХो рдиाрдЧрд░िрдХрддा।

Article 8 : рднाрд░рдд рдХे рдмाрд╣рд░ рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों ( NRI ) рдХो рдиाрдЧрд░िрдХрддा

Article 9 : рд╡िрджेрд╢ी рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдиाрдЧрд░िрдХрддा рд▓ेрдиे рдкрд░ рдиाрдЧрд░िрдХрддा рдХा рди  { рдЕрдЧрд░ рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫा рд╕े рдХिрд╕ी рджूрд╕рд░े рджेрд╢ рдХी рдиाрдЧрд░िрдХрддा рд▓े рд▓ेрддा рд╣ै, рддो рдЙрд╕े рднाрд░рдд рдХा рдиाрдЧрд░िрдХ рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬाрддा }

Article 10 : рдиाрдЧрд░िрдХрддा рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдмрдиा рд░рд╣рдиा { рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдкрд╣рд▓े рд╕े рднाрд░рдд рдХा рдиाрдЧрд░िрдХ рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕ंрд╕рдж рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиाрдП рдЧрдП рдХिрд╕ी рднी рдХाрдиूрди рдХे рддрд╣рдд рднी рдиाрдЧрд░िрдХ рдмрдиा рд░рд╣ेрдЧा. }

Article 11 : рд╕ंрд╕рдж рдж्рд╡ाрд░ा рдиाрдЧрд░िрдХрддा рдХे рд▓िрдП рдХाрдиूрди рдХा рд╡िрдиिрдпрдорди

Important :
  • рдиाрдЧрд░िрдХрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рддрд░ीрдХे 05 - рдЬрди्рдо рд╕े, рд╡ंрд╢ाрдиुрд╕ाрд░, рдкंрдЬीрдХрд░рдг рд╕े, рджेрд╢ीрдХрд░рдг , рднूрдоिрд╡िрд╕्рддाрд░
  • рдиाрдЧрд░िрдХрддा рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ोрдиें рдХे рдХाрд░рдг 03 - рд╕्рд╡ैрдЪ्рдЫिрдХ рдд्рдпाрдЧ,рдмрд░्рдЦाрд╕्рддрдЧी рдж्рд╡ाрд░ा, рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡ंрдЪिрдд рдХिрдпा рдЬाрдиा

рд╕ंрдШ рдХा рдиाрдо рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ (рднाрдЧ - 01)

рд╕ंрдШ рдХा рдиाрдо рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ 
{ рднाрдЧ - 01, 01-04 }

Article 1:
(1) рднाрд░рдд, рдЕрд░्рдеाрдд्‌ рдЗंрдбिрдпा, рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рд╕ंрдШ рд╣ोрдЧा।
(2) рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдЙрдирдХे рд░ाрдЬ्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡े рд╣ोंрдЧे рдЬो рдкрд╣рд▓ी рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдоें рд╡िрдиिрд░्рджिрд╖्рдЯ рд╣ैं।
(3) рднाрд░рдд рдХे рд░ाрдЬ्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдРрд╕े рдЕрди्рдп рд░ाрдЬ्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЬो рдЕрд░्рдЬिрдд рдХिрдП рдЬाрдПँ, рд╕рдоाрд╡िрд╖्рдЯ рд╣ोंрдЧे।

Article 2 : рд╕ंрд╕рдж, рд╡िрдзि рдж्рд╡ाрд░ा, рдРрд╕े рдиिрдмंрдзрдиों рдФрд░ рд╢рд░्рддों рдкрд░, рдЬो рд╡рд╣ рдаीрдХ рд╕рдордЭे, рд╕ंрдШ рдоें рдирдП рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдпा рдЙрдирдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░ рд╕рдХेрдЧी।

Article 3 : рдирдП рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों, рд╕ीрдоाрдУं рдпा рдиाрдоों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╕ंрд╕рдж рд╡िрдзि рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд░ рд╕рдХेрдЧी।
  • { рд╕ाрдзाрд░рдг рдмрд╣ुрдордд рдж्рд╡ाрд░ा }
Article 4 :

рд╕ंрд╡िрдзाрди рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд

рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा 
( Preamble )

рд╣рдо, рднाрд░рдд рдХे рд▓ोрдЧ, рднाрд░рдд рдХो рдПрдХ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рд╕рдо्рдкрди्рди, рд╕рдоाрдЬрд╡ाрджी,
рдкंрдердиिрд░рдкेрдХ्рд╖, рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ाрдд्рдордХ рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп, рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП, рддрдеा рдЙрд╕рдХे рд╕рдорд╕्рдд рдиाрдЧрд░िрдХों рдХोः
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рди्рдпाрдп,
рд╡िрдЪाрд░, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рдзрд░्рдо рдФрд░ рдЙрдкाрд╕рдиा рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा,
рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдФрд░ рдЕрд╡рд╕рд░ рдХी рд╕рдорддा, рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ाрдиे рдХे рд▓िрдП,
рддрдеा рдЙрди рд╕рдм рдоें, рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЧрд░िрдоा рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдПрдХрддा рдФрд░ рдЕрдЦрдг्рдбрддा, рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдмрди्рдзुрддा рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рджृрдврд╕ंрдХрд▓्рдк рд╣ोрдХрд░ рдЕрдкрдиी рдЗрд╕ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдоें рдЖрдЬ рддाрд░ीрдЦ 26 рдирд╡рдо्рдмрд░ 1949 рдИ. (рдоिрддि рдоाрд░्рдЧрд╢ीрд░्рд╖ рд╢ुрдХ्рд▓ рд╕рдк्рддрдоी, рд╕ंрд╡рдд рджो рд╣рдЬाрд░ рдЫрд╣ рд╡िрдХ्рд░рдоी) рдХो рдПрддрдж्рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХो рдЕंрдЧीрдХृрдд, рдЕрдзिрдиिрдпрдоिрдд рдФрд░ рдЖрдд्рдоाрд░्рдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।

рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдЙрдкрдпोрдЧी рддрде्рдп :

рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЙрдж्рджेрд╢िрдХा рдЖрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпाрдИ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै, рдЙрдж्рджेрд╢िрдХा рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рд╕ाрд░ рд╣ै, рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдФрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рджрд░्рд╢рди рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।
  • 13 рджिрд╕ंрдмрд░, 1946 - рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдоें рджेрд╢ рдХे рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдзाрдирдорди्рдд्рд░ी рдЬрд╡ाрд╣рд░ рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдиे рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा (Preamble) рдХो рдкेрд╢ рдХिрдпा, рдЬिрд╕े рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ (Objective Resolution) рдХрд╣ा рдЧрдпा, рдЗрд╕े 22 рдЬрдирд╡рд░ी, 1947 рдоें рдЕрдкрдиा рд▓िрдпा рдЧрдпा.
>рдЧोрд▓рдХ рдиाрде рдмрдиाрдо рдкंрдЬाрдм рд░ाрдЬ्рдп AIR 1967 SC 1643 рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдоुрдЦ्рдп рди्рдпाрдпाрдзीрд╢, рд╕ुрдм्рдмा рд░ाрд╡ рдиे рдпрд╣ рдХрд╣ा рдеा рдХि “рдПрдХ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा, рдЙрд╕рдХे рдЙрди рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬिрд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдЗрд░ाрджा рдХाрдиूрди рд░рдЦрддा рд╣ै”
  • рдмेрд░ुрдмाреЬी рд╡ाрдж ( рд╡рд░्рд╖ 1960 ) : рд╕ुрдк्рд░ीрдо рдХोрд░्рдЯ рдиे рдХрд╣ा рдХि рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдирд╣ीं рд╣ै।
  • рдХेрд╢рд╡ाрдиंрдж рднाрд░рддी рд╡ाрдж : рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे 24 рдЕрдк्рд░ैрд▓, 1973 рдХो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी ‘рдоूрд▓ рд╕ंрд░рдЪрдиा’ (Basic Structure) рдХा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕िрдж्рдзांрдд рджिрдпा рдеा। рд╕ुрдк्рд░ीрдо рдХोрд░्рдЯ рдиे рдХрд╣ा рдХि рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ै।
рдЗंрджिрд░ा рдЧांрдзी рдХे рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рд╕рди 1976 рдоें 42рд╡ां рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा рдЬिрд╕рдоें рддीрди рдирдП рд╢рдм्рдж рд╕рдоाрдЬрд╡ाрджी, рдкंрдердиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рдФрд░ рдЕрдЦंрдбрддा рдХो рдЬोрдб़ा рдЧрдпा рдеा, рд╕्рд╡рд░्рдг рд╕िंрд╣ рдХрдоेрдЯी рдХी рд╕िрдлाрд░िрд╢ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ 10 рдоौрд▓िрдХ рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЧрдпा
  • 42 рд╡ें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХो рдоिрдиी рдХांрд╕्рдЯिрдЯ्рдпूрд╢рди рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। 
  • рдЕрдм рддрдХ рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЙрдж्рджेрд╢िрдХा рдоें рдХिрддрдиी рдмाрд░ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХिрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै? – 01 рдмाрд░
рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдоें рд▓िрдЦिрдд рдХुрдЫ рд╢рдм्рджों рд╕े рдЕрд░्рде :
  • рд╣рдо рднाрд░рдд рдХे рд▓ोрдЧ  – рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рднाрд░рдд рдХी рдЬрдирддा рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ुрдЖ рд╣ै
  • рд╕рдоाрдЬрд╡ाрдж рдХा рдЕрд░्рде – рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп
  • рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рд╕рдо्рдкрди्рди ( рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा ) - рднाрд░рдд рдЖрди्рддрд░िрдХ рдФрд░ рдмाрд╣рд░ी рд░ूрдк рд╕े рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рдд рд╣ै।
  • рдкंрдердиिрд░рдкेрдХ्рд╖ / Secular- рд░ाрдЬ्рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рд╕рднी рдзрд░्рдо рд╕рдоाрди рд╣ैं рдФрд░ рдзрд░्рдо ,рдкंрде рдПрд╡ं рдЙрдкाрд╕рдиा рд░ीрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрде рднेрджрднाрд╡ рдирд╣ीं рдХрд░ेрдЧा। рдХिрд╕ी рднी рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдХे рд▓िрдП рдЭुрдХाрд╡ рдпा рд░ंрдЬिрд╢ рдирд╣ीं рд░рдЦрдиा।
  • рднाрд░рдд рдПрдХ рдЧрдгрддंрдд्рд░ рд╣ै – рднाрд░рдд рдоें рд╡ंрд╢ाрдиुрдЧрдд рд╢ाрд╕рди рдирд╣ीं рд╣ै।
  • рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХिрддрдиे рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╣ैं - 05 
    • рд╡िрдЪाрд░, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рдзрд░्рдо , рдФрд░ рдЙрдкाрд╕рдиा рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा
  • рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдоें рди्рдпाрдп рдХिрддрдиे рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ैं - 03 
    • рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рди्рдпाрдп рд╡ рдЖрд░्рдеिрдХ рди्рдпाрдп
  • рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдоें рд╕рдоाрдирддा рдХिрддрдиे рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╣ैं - 02
  • рдЕрд╡рд╕рд░ рдХी рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХी рд╕рдоाрдирддा
  1. рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЙрдж्рджेрд╢िрдХा рдоें рд╕ंрдШ, рдорддाрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд╣ीं рднी рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
  2. рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдХो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рдкрд╣рдЪाрди рдкрдд्рд░ рдХрд╣ा рд╣ै?  - рдПрди .рдП. рдкाрд▓рдХीрд╡ाрд▓ा рдиे 
  3. рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЖрдд्рдоा , рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдХुंрдЬी рдХिрд╕े рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै? – рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा
  4. рд╕ंрд╡िрдзाрди рдиिрд░्рдоाрддाрдУं рдиे рдХिрд╕ рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдз्рдпाрди рджिрдпा рдеा? – рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдкрд░
  5. рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЙрдж्рджेрд╢िрдХा рдоें рдирд╣ीं рд╣ै? – рд▓ोрдХ рдХрд▓्рдпाрдг
  6. рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рднाрд░рддीрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдЖрджрд░्рд╢ों рдХो рд╣рдо рдХрд╣ां рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं? – рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा
  7. рднाрд░рдд рдХी рд╕ंрдк्рд░рднुрддा рдПрдХрддा рддрдеा рдЕрдЦंрдбрддा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рддрдеा рдЙрд╕рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХिрд╕рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै? – рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдоें
  8. рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдХा рд╡рд╣ рдк्рд░ाрд╡рдзाрди, рдЬो рд╕рднी рд╡рдпрд╕्рдХ рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдорддрджाрди рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै, рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै – рдк्рд░рдЬाрддंрдд्рд░

рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдпाँ

рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЕрдиुрд╕ूрдЪी

рднाрд░рдд рдХे рдоूрд▓ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдоूрд▓рддः 08 рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдпाँ рдеीं. рдкрд░рди्рддु рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी 12 рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдпाँ  рд╣ै। 

рдкрд╣рд▓ी : рдЗрд╕ рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдоें рд░ाрдЬ्рдпों рдФрд░ рдХेंрдж्рд░ рд╢ाрд╕िрдд рдк्рд░рджेрд╢ों рдХे рдиाрдо рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╕ीрдоाрдПँ рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рд╣ै।
  • рдпрд╣ рдЕрдиुрдЪ्‍рдЫेрдж 1 рдФрд░ рдЕрдиुрдЪ्‍рдЫेрдж 4 рдХी рд╡्‍рдпाрдЦ्‍рдпा рд╣ै। 
рджूрд╕рд░ी : рдЗрд╕рдоें рджेрд╢ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЙрдЪ्рдЪ рдкрджाрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рд╡ेрддрди, рднрдд्рддे рдФрд░ рдкेंрд╢рди рдЗрдд्рдпाрджि рдЙрд▓्рд▓िрдЦिрдд рд╣ैं ।
  • рдЙрдЪ्‍рдЪ рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдкрджों рдЬैрд╕े рд░ाрд╖्‍рдЯ्рд░рдкрддि, рд░ाрдЬ्‍рдпрдкाрд▓, рд▓ोрдХ рд╕рднा рдХे рдЕрдз्‍рдпрдХ्рд╖ рдПрд╡рдо् рдЙрдкाрдз्‍рдпрдХ्рд╖, рд░ाрдЬ्‍рдп рд╕рднा рдХे рд╕рднाрдкрддि рдПрд╡рдо् рдЙрдкрд╕рднाрдкрддि, рд░ाрдЬ्‍рдп рд╡िрдзाрди рд╕рднाрдУें рдХे рдЕрдз्‍рдпрдХ्рд╖ рдПрд╡рдо् рдЙрдкाрдз्‍рдпрдХ्рд╖, рд░ाрдЬ्‍рдп рд╡िрдзाрди рдкрд░िрд╖рджों рдХे рд╕рднाрдкрддि рдФрд░ рдЙрдкрд╕рднाрдкрддि, рдЙрдЪ्‍рдЪ рди्‍рдпाрдпाрд▓рдпों рдПрд╡ं рдЙрдЪ्‍рдЪрддрдо् рди्‍рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рди्‍рдпाрдпाрдзीрд╢ों, рдиिрдпंрдд्рд░рдХ-рдорд╣ाрд▓ेрдЦा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдХ рдЖрджि рдХे рд╡ेрддрди рд╡ рднрдд्‍рддों рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рд╣ै।
рддीрд╕рд░ी : рдЗрд╕рдоें рд╡िрднिрди्рди рдкрджाрдзिрдХाрд░िрдпों (рдоंрдд्рд░ी, рдЙрдЪ्рдЪрддрдо / рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ ) рдж्рд╡ाрд░ा рдкрдж - рдЧ्рд░рд╣рдг рдХे рд╕рдордп рд▓ी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╢рдкрде рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рдЪौрдеी рд░ाрдЬ्рдпрд╕рднा рдоें рд╕рджрд╕्рдпों рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡рд╕ीрдЯों рдХा рдЖрд╡ंрдЯрди ) рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рдкांрдЪрд╡ी : рдЗрд╕рдоें рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдФрд░ рдЬрдирдЬाрддि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рддрдеा рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЙрдкрдмंрдз рд╣ै।

рдЫрдаी : рдЕрд╕рдо, рдоेрдШाрд▓рдп, рдоिрдЬोрд░рдо рдФрд░ рдд्рд░िрдкुрд░ा рдХे рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЙрдкрдмंрдз рд╣ै।
  • рдЬрдирдЬाрддीрдп рд▓ोрдЧों (рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों) рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХрд░рддी рд╣ै।
  • рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 244 (2) рдФрд░ 275 (1) рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░ाрд╡рдзाрди
рд╕ाрддрд╡ीं : рдЗрд╕рдоें рдХेंрдж्рд░ рдПрд╡ं рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рдмीрдЪ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рдмंрдЯрд╡ाрд░े рдХे рдмाрд░े рдоें рдмрддाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рдЗрд╕рдоें 03 рд╕ूрдЪिрдпाँ рд╣ै : -

I. рд╕ंрдШ рд╕ूрдЪी - 

  • рдЗрд╕рдХे рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдХेंрдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХाрдиूрди рдмрдиाрддी рд╣ै। { рд╡िрд╖рдп - рдоूрд▓ 97 ,  рд╡рд░्рддрдоाрди 100 }
  • рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╖рдп - рд░рдХ्рд╖ा, рд░ेрд▓рд╡े, рдкोрд╕्рдЯ рдФрд░ рдЯेрд▓ीрдЧ्рд░ाрдл़, рдЖрдпрдХрд░, рдХрд╕्рдЯрдо рдб्рдпूрдЯी
II. рд░ाрдЬ्рдп рд╕ूрдЪी 
  • рдЗрд╕рдХे рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ рдХाрдиूрди рдмрдиाрддी рд╣ै। { рд╡िрд╖рдп - рдоूрд▓ 66, рд╡рд░्рддрдоाрди 61}
  • рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╖рдп - рдкुрд▓िрд╕, рдкрд░िрд╡рд╣рди, рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा ,рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рдХृрд╖ि, рдЬेрд▓, рдЙрдд्рдкाрджрди, рд╡िрдиिрд░्рдоाрдг, 
III. рд╕рдорд╡рд░्рддी рд╕ूрдЪी 
  • рдЗрд╕рдХे рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдХेंрдж्рд░ рдПрд╡ं рд░ाрдЬ्рдп рджोрдиों рд╕рд░рдХाрд░ें рдХाрдиूрди рдмрдиा рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдкрд░ंрддु рдХाрдиूрди рдХे рд╡िрд╖рдп рд╕рдоाрди рд╣ोрдиे рдкрд░ рдХेंрдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рдХाрдиूрди рд╣ी рдоाрди्рдп рд╣ोрддा рд╣ै। { рд╡िрд╖рдп - рдоूрд▓ 47, рд╡рд░्рддрдоाрди 52 }
  • рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╖рдп - рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╡рди, рд╡िрд╡ाрд╣ ,рджрдд्рддрдХ рдЕрднिрдЧ्рд░рд╣рдг, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдиिрдпंрдд्рд░рдг, рд╡рди्рдпрдЬीрд╡ों рдФрд░ рдЬाрдирд╡рд░ों рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा
рдЖрдард╡ींрдЗрд╕рдоें рднाрд░рдд рдХी 22 рднाрд╖ाрдУँ рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै 

рдоूрд▓ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдХुрд▓ 14 рднाрд╖ाрдПँ рдеीं। 
  • 21 рд╡ाँ рд╕ंрд╢ोрдзрди 1967 рдоें рд╕िрди्‍рдзी, 
  • 71рд╡ाँ рд╕ंрд╡िрдзाрди 1992 рдоें рдХोंрдХрдгी, рдордгिрдкुрд░ी, рдиेрдкाрд▓ी, 
  • 92рд╡ें 2003 рдоें рдмोрдбो, рдбोрдЧрд░ी, рдоैрдеिрд▓ी рдФрд░ рд╕ंрдеाрд▓ी рдХो рдЬोрдб़ा рдЧрдпा рдЬो 2004 рдоें рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
рдиौрд╡ीं  : рдирд╡ीं рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдоें  рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкрдд्рддि рдХे рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣рдг рдХी рд╡िрдзिрдпों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै
  • рдиौрд╡ीं рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╡िрд╖рдпों рдХो рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЪुрдиौрддी рдирд╣ीं рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। .
  • рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1951 рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬोреЬी рдЧрдИ।
рджрд╕рд╡ीं : рдЗрд╕рдоें рджрд▓-рдмрджрд▓ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдк्рд░ाрд╡рдзाрдиों рдХा рдЙрд▓्‍рд▓ेрдЦ рд╣ै। 
  • 52рд╡ें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1985 рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬोреЬी рдЧрдИ।
рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं : рдЗрд╕ рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ ‘рдкंрдЪाрдпрддी рд░ाрдЬрд╡्‍рдпрд╡рд╕्‍рдеा’ рдХो рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рджрд░्рдЬा рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। 
  • рдЗрд╕рдоें 29 рд╡िрд╖рдп рд╣ैं। 
  • рдЗрд╕ рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдХो 73рд╡ें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1992 рдж्рд╡ाрд░ा рдЬोрдб़ा рдЧрдпा।
рдмाрд░рд╣рд╡ीं : рдЗрд╕рдоें  рдирдЧрд░рдкाрд▓िрдХाрдУं рдХी рд╢рдХ्рддिрдпाँ, рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рдЬिрдо्рдоेрджाрд░िрдпाँ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं।
  • рдЗрд╕ рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рд╕्‍рдеाрдиीрдп рд╕्‍рд╡рд╢ाрд╕рди рд╕ंрд╕्‍рдеाрдУं рдХा рдЙрд▓्‍рд▓ेрдЦ рдХрд░ рдЙрди्‍рд╣ें рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рджрд░्рдЬा рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। 
  • рдЗрд╕рдоें 18 рд╡िрд╖рдп рд╣ैं। 
  • рдЗрд╕ рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдХो 74рд╡ें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1992 рдж्рд╡ाрд░ा рдЬोрдб़ा рдЧрдпा।

рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд

рдХ्рд░िрдк्рд╕ рдпोрдЬрдиा  1942 :
  • рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд░рдд рднेрдЬा рдЧрдпा рдПрдХ рдоिрд╢рди, рдЬिрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдж्рд╡िрддीрдп рд╡िрд╢्рд╡рдпुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рднाрд░рдд рдХा рдкूрд░्рдг рд╕рд╣рдпोрдЧ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдеा।
  • рдпोрдЬрдиा рдХे рддрд╣рдд рдпрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рдХि рднाрд░рдд рдоें рдПрдХ рдиिрд░्рд╡ाрдЪिрдд рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХा рдЧрдарди рд╣ोрдЧा, рдЬो рдпुрдж्рдзोрдкрд░ांрдд рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ेрдЧी
  • рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ - рд╕्рдЯैрдлोрд░्рдб рдХ्рд░िрдк्рд╕
рдХैрдмिрдиेрдЯ рдоिрд╢рди рдк्рд▓ाрди :
  • рд╡рд░्рд╖ 1946 рдоें рдм्рд░िрдЯेрди рдХे рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдПрдЯрд▓ी рдиे рднाрд░рдд рдоें рдПрдХ 03 рд╕рджрд╕्рдпीрдп рдЙрдЪ्рдЪ-рд╕्рддрд░ीрдп рдоिрд╢рди рднेрдЬрдиे рдХी рдШोрд╖рдгा рдХी।  
  • рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдХैрдмिрдиेрдЯ рдХे 03 рд╕рджрд╕्рдп :
    1. рд▓ॉрд░्рдб рдкैрдеिрдХ рд▓ोрд░ेंрд╕ - рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ ( рдЙрд╕ рд╕рдордп рдпे рднाрд░рдд рд╕рдЪिрд╡ рдеे )
    2. рд╕рд░ рд╕्рдЯेрдлрд░्рдб рдХ्рд░िрдк्рд╕ ( рдЙрд╕ рд╕рдордп рдпे рд╡्рдпाрдкाрд░ рдмोрд░्рдб рдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдеे )
    3. рдЕрд▓ेрдХ्рдЬेंрдбрд░ ( рдЙрд╕ рд╕рдордп рдпे рдиौрд╕ेрдиा рдоंрдд्рд░ी рдеे )
  • рдХैрдмिрдиेрдЯ рдоिрд╢рди рдк्рд▓ाрди 24 March 1946 рдоें рднाрд░рдд рдкंрд╣ुрдЪा।
рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░्рдп  -
  • рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХा рдЧрдарди рдХिрдпा рдЧрдпा। ( рд╕्рдеाрдкрдиा -  6 рджिрд╕ंрдмрд░ 1946 рдХो ) 
  • рдЕंрддрд░िрдо рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рдЧрдарди рдХिрдпा рдЧрдпा। { рдЧрдарди - 2 рд╕िрддंрдмрд░ 1946, рд╡िрдШрдЯिрдд -15 рдЕрдЧрд╕्рдд 1947 }
рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рд╕ीрдЯे
  • рдЬрдирддा рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдЪुрдиाрд╡ рдЬुрд▓ाрдИ 1946 рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ुрдП
рдХुрд▓ рд╕ीрдЯे - 389 (10 рд▓ाрдЦ рдХी рдЖрдмाрджी рдкрд░ рдПрдХ рд╕्рдеाрди рдХा рдЖрдмंрдЯрди рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा )
  • рдм्рд░िрдЯिрд╢ 11 рдк्рд░ाрддों рд╕े : 292 рд╕ीрдЯे 
  • 04 рдХрдоिрд╢्рдирд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े - 04 рд╕ीрдЯे
  • рджेрд╢ी рд░िрдпाрд╕рддों рд╕े  - 93 рд╕ीрдЯे {рдЗрди рдкрд░ рдЪुрдиाрд╡ рдирд╣ीं рд╣ुрдП }
  • рдЗрдирдоे рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рд╕ीрдЯे : рд╕ाрдоाрди्рдп 213 , рдоुрд╕рд▓рдоाрди 79 рддрдеा  рд╕िрдХ्рдЦ 0
  • рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдоें рдорд╣िрд▓ा 15, рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि 26 рдФрд░ рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬрдирдЬाрддि рдХे 33 рд╕рджрд╕्рдп рдеे।
рдиिрд░्рд╡ाрдЪिрдд рд╣ुрдП 
  • рдХुрд▓ 296 рдоें рд╕े  { рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ - 208 , рдоुрд╕्рд▓िрдо рд▓ीрдЧ - 73 , рдЕрди्рдп рджрд▓ - 15 }
  • рдЗрдирдоे рдХिрд╕ рджेрд╢ी рд░िрдпाрд╕рдд рдХे рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдиे рднाрдЧ рдирд╣ीं рд▓िрдпा - рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж
  • рд▓ीрд▓ा рд░ॉрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдоें рдмंрдЧाрд▓ рд░ाрдЬ्‍рдп рд╕े рдЗрдХрд▓ौрддी рдорд╣िрд▓ा рдеी।
  • рдмेрдЧрдо рдХ़рджрд╕िрдпा рдРрдЬ़ाрдЬ़ рд░рд╕ूрд▓ рднाрд░рдд рдХी рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдоें рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдоुрд╕्рд▓िрдо рдорд╣िрд▓ा рдеीं।
рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХी рдмैрдардХ 

рдкрд╣рд▓ी рдмैрдардХ - 09 рджिрд╕ंрдмрд░ 1946 рдХो (рджिрд▓्рд▓ी рдоें )
  • рдЗрд╕рдоें 208 рд╕рджрд╕्рдпों рдиे рд╣िрд╕्рд╕ा рд▓िрдпा।
  • рдк्рд░рдердо рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ (рдЕрд╕्рдеाрдпी ) - рдбॉ. рд╕рдЪ्рдЪिрджाрдирди्рдж рд╕िрди्рд╣ा 
  • рдоुрд╕्рд▓िрдо рд▓ीрдЧ рдиे рдмрд╣िрд╖्рдХाрд░ рдХिрдпा, рдЗрд╕рд▓िрдП рдмिрд╕्рдЯрди рдЪрд░्рдЪिрд▓ рдиे рдХрд╣ा рдХि "рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдПрдХ рдРрд╕ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рджुрд▓्рд╣рди рд╣ी рдЧाрдпрдм рд╣ै।"
  • рджेрд╢ी рд░िрдпाрд╕рддों рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдиे рднाрдЧ рдирд╣ीं рд▓िрдпा।
рджुрд╕рд░ी рдмैрдардХ - 11 рджिрд╕ंрдмрд░ 1946 рдХो
  • рдк्рд░рдердо рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ ( рд╕्рдеाрдИ ) - рдбॉ. рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж
  • рд╕рдЪिрд╡ - рдПрдЪ. рд╡ी. рдЖрд░. рдЕрдпंрдЧрд░
  • рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╕рд▓ाрд╣рдХाрд░ - рдмी. рдПрди. рд░ाрд╡
  • рдЙрдкाрдз्рдпрдХ्рд╖ - рд╣рд░ेंрдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рдоुрдЦрд░्рдЬी рдФрд░ рдмीрдЯी рдХृрд╖्рдгрдоाрдЪाрд░ी
рддीрд╕рд░ी рдмैрдардХ - 13 рджिрд╕ंрдмрд░ 1946 рдХो
  • рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдк्рд░рд╕्‍рддाрд╡ - рдкंрдбिрдд рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕्‍рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा ( 22 рдЬрдирд╡рд░ी 1947 рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ )
рднाрд░рдд рдХा рд╡िрднाрдЬрди рд╣ो рдЧрдпा  { Act 1947 } рдЬिрд╕рдХा рдиिрдо्рди рдкрд░िрдгाрдо рд╣ुрдЖ -
  • рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХा рдкुрдирд░्рдЧрдарди ( 31 Oct 1947 )рдХिрдпा рдЧрдпा।
  • рд╕ीрдЯ рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 299 рд░рд╣ рдЧрдпी рдеी। { рдм्рд░िрдЯिрд╢ рднाрд░рдд 229 + рджेрд╢ी рд░िрдпाрд╕рдд 70 }
  • рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХाрд░्рдп рдмреЭा : рд╕рд╡िрдзाрди рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиा + рд╡िрдзाрдпрдХा ( рд╕ंрд╕рдж ) рдХी рддрд░рд╣ рдХाрдо рдХрд░рдиा
  • рдбॉ рднीрдорд░ाрд╡ рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдоें рдмंрдЧाрд▓ рд╕े рдиिрд░्рд╡ाрдЪिрдд рд╣ुрдП рдЬрдмрдХि рджेрд╢ рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдмाрдж рдоुंрдмрдИ рдХे рдкुрдгे рд╕े рд╕рднा рдоें рдЖрдП, рдЗрдирдХे рд▓िрдП рдПрдо рдЖрд░ рдЬрдпрдХाрд░ рдиे рдЕрдкрдиी рд╕ीрдЯ рдЦाрд▓ी рдХी рдеी।
{ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХे рдХुрд▓ 11 рд╕рдд्рд░ рд╣ुрдП }

рдЕंрддिрдо рдмैрдардХ / рд╕рдд्рд░ 24 Jan 1950 
  • 284 рд╕рджрд╕्рдпों рдиे рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХिрдП
  • рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдердо рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдбॉ. рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдмрдиाрдпे рдЧрдП।
  • рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдЧाрди , рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдЧीрдд рдЕрдкрдиाрдпा - 24 рдЬрдирд╡рд░ी, 1950
  1. рд╕ंрд╡िрдзाрди рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдж्рд╡ाрд░ा 22 рд╕рдоिрддिрдпां рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рдеीं। 
  2. рд╕ंрд╡िрдзाрди рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдердо рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдбॉ. рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдеे
  3. рд╕ंрд╡िрдзाрди рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рджेрд╢ рдХे рдкрд╣рд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдеे। 
  4. рд╕ंрд╡िрдзाрди рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЕंрддिрдо рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдлिрд░ोрдЬ рдЧांрдзी рдеे। 
рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рдоिрддिрдпां - рдЙрдирдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ :
  • рд╕ंрдШीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рдоिрддि - рдЬрд╡ाрд╣рд░ рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू
  • рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдз्рд╡рдЬ рд╕ंрдмंрдзी рддрджрд░्рде (Ad Hoc) рд╕рдоिрддि - рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж
  • рд╕ंрдЪाрд▓рди рд╕рдоिрддि - рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж
  • рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░, рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдПрд╡ं рдЬрдирдЬाрддीрдп - рд╡рд▓्рд▓рдн рднाрдИ рдкрдЯेрд▓
  • рдЕрдкрд╡рд░्рдЬिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рд╕ंрдмंрдзी рд╕рд▓ाрд╣рдХाрд░ рд╕рдоिрддि - рд╡рд▓्рд▓рдн рднाрдИ рдкрдЯेрд▓
  • рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕ंрдмंрдзी рдЙрдк -рд╕рдоिрддि - рдЬे. рдмी. рдХृрдкрд▓ाрдиी
  • рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдХी рдЙрдк -рд╕рдоिрддि - рдПрдЪ.рд╕ी. рдоुрдЦрд░्рдЬी
  • рдк्рд░ाрд░ूрдк рд╕рдоिрддि - рдбॉ рднीрдорд░ाрд╡ рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ 
рдк्рд░ाрд░ूрдк рд╕рдоिрддि рдоें 07 рд╕рджрд╕्рдп рдеे  рдк्рд░ाрд░ूрдк рд╕рдоिрддि рдЧрдарди  - 29 Aug 1947 }
  1. рдбॉ рднीрдорд░ाрд╡ рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ ( рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ )
  2. рдРрди. рдЧोрдкाрд▓рд╕्рд╡ाрдоी рдЕрдпंрдЧрд░
  3. рдЕрд▓्рд▓ाрджी рдХृрд╖्рдгा рд╕्рд╡ाрдоी рдЕрдп्рдпрд░
  4. рдХрди्рд╣ैрдпा рд▓ाрд▓ рдоाрдгिрдХрд▓ाрд▓ рдоुंрд╢ी 
  5. рдмी.рдПрд▓ рдоिрдд्рд░ {рдЗрдирдХे рдЗрд╕्рддीрдлा рджेрдиे рдкрд░ N.рдоाрдзрд╡ рд░ाрд╡ рд╕рджрд╕्рдп рдмрдиें }
  6. рдбी.рдкी. рдЦेрддाрди { рдЗрдирдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рдХृрд╖्рдгाрдоाрдЪाрд░ी рд╕рджрд╕्рдп рдмрдиें }
  7. рд╕ैрдпрдж рдоोрд╣рдо्рдордж рд╕ाрджुрд▓्рд▓ा
  • рдк्рд░ाрд░ूрдк рд╕рдоिрддि рд╕рднी рд╕рдоिрддिрдпों рдоें рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдеी। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдк्рд░ाрд░ूрдк рдкрд░ 114 рджिрди рдмрд╣рд╕ рдЪрд▓ी, рдЗрд╕рдиे рдЕрдкрдиी рд░िрдкोрд░्рдЯ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХो рдкेрд╢ рдХी - 21 Feb 1948 }
  •  рдк्рд░ाрд░ूрдк рд╕рдоिрддि рдХो рдиिрд░ाрдЬुрдж्рджीрди рдЕрд╣рдордж рдиे рдЕрдкрд╡рд╣рди рд╕рдоिрддि рдХрд╣ा рдеा। 
рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдЙрдкрдпोрдЧी рддрде्рдп :
  1. рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХो рдХिрд╕рдиे рдоूрд░्рдд рд░ूрдк рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा ? - рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ु
  2. рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХो рд╣िрди्рджुрдУ рдХा рдиिрдХाрдп рдХिрд╕рдиे рдХрд╣ा рдеा ?- рд▓ॉрд░्рдб рд╡िрд╕्рдХाрдЙंрдЯ
  3. рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХा рдк्рд░рддीрдХ ( рдоोрд╣рд░ ) - рд╣ाрдеी
  4. рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХो рдмрдиाрдиे рдоें рд▓рдЧा рд╕рдордп - 2 рд╡рд░्рд╖ 11 рдоाрд╣ 18 рджिрди
  5. рд╕ंрд╡िрдзाрди рдЕंрдЧीрдХृрдд ( рддैрдпाрд░ ) рд╣ुрдЖ ( рд╕ंрд╡िрдзाрди рджिрд╡рд╕ ) - 26 рдирд╡ंрдмрд░, 1949 рдХो
  6. рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ - 26 Jan, 1950 рдХो
  7. рдоूрд▓ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ुрд▓ेрдЦрдХ (calligrapher) рдЗрдЯैрд▓िрдХ рд╢ैрд▓ी рдоें - рдк्рд░ेрдо рдмिрд╣ाрд░ी рдиाрд░ाрдпрдг рд░ाрдпрдЬ़ाрджा
  8. рдоूрд▓ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╣िंрджी рдоें, рдЪिрдд्рд░ рд╕ुрд▓ेрдЦрдХ ( Illustrations )- рдиंрджрд▓ाрд▓ рдЬी
  9. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдз्рд╡рдЬ рдХा рдк्рд░ाрд░ूрдк рдЕрдкрдиाрдпा рдЧрдпा - 22 рдЬुрд▓ाрдИ 1947 рдХो , рдЬिрд╕рдХा рдбिрдЬाрдЗрди рдмрдиाрдпा рдеा - рдкिंрдЧрд▓ी рд╡ेंрдХैрдпा
  10. рд╕рд░рджाрд░ рдмрд▓्рд▓рднрднाрдИ рдкрдЯेрд▓ рдПрд╡ं рд╡ी.рд╡ी. рдоेрдирди рдиे рд░िрдпाрд╕рддों рдХो рднाрд░рдд рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡ूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ। рдЬूрдиाрдЧреЭ рд░िрдпाрд╕рдд рдХो рдЬрдирдордд рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж рд░िрдпाрд╕рдд рдХो рдкुрд▓िрд╕ рдмрд▓ рд╕े рдФрд░ рдЬрдо्рдоू-рдХрд╢्рдоीрд░ рдХो рд╡िрд▓рдп-рдкрдд्рд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд░рдд рдоें рдоिрд▓ाрдпा рдЧрдпा।
  11. рд╕ंрд╡िрдзाрди рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдоांрдЧ рдмाрд▓ рдЧंрдЧाрдзрд░ рддिрд▓рдХ рдж्рд╡ाрд░ा 1895 рдоें "рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рд╡िрдзेрдпрдХ" рдж्рд╡ाрд░ा рдХी рдЧрдИ।
  12. рдХिрд╕рдиे рдХрд╣ा рдХि 'рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рднाрд░рддीрдпों рдХी рдЗрдЪ्рдЫाрдиुрд╕ाрд░ рд╣ोрдЧा' ? - рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी (1922 рдИ.)
  13. рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдкрд░ рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдкाрд░्рдЯी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рджрд▓ - рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рдкाрд░्рдЯी { ( 1924 рдоें ) ( рдкाрд░्рдЯी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдЪिрдд्рддрд░ंрдЬрди рджाрд╕ рдФрд░ рдорд╣ाрд╕рдЪिрд╡ рдоोрддीрд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ु ) }
  14. рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдХा рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд░ूрдк рд╕े рд░рдЦा। - рдПрдо рдПрди рд░ॉрдп рдиे ( 1934 рдоें )
  15. 1935 рдоें рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдиे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХे рдЧрдарди рдХी рдЖрдзिрдХाрд░िрдХ рдоांрдЧ рдХी। 1936 рдоें рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдиे рдпрд╣ рдоांрдЧ рдлैрдЬрдкुрд░ ( рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ )рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рдоें рд░рдЦी рдЬिрд╕рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдиे рдХी।
  16. "рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╡рдпрд╕्рдХ рдорддाрдзिрдХाрд░ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЧрдаिрдд рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा" рдпрд╣ рдШोрд╖рдгा рдХी рдеी ?- рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ु рдиे (1938 рдоें )

рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╡िрдХाрд╕

рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╡िрдХाрд╕

1600 рдИ0 рдХा рд░ाрдЬрд▓ेрдЦ ( рдЪाрд░्рдЯрд░ ) :  рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдИрд╕्рдЯ рдЗंрдбिрдпा рдХंрдкрдиी рд╡рд░्рд╖ 1600 рдоें рдПрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдХंрдкрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ुрдИ। рдЗंрдЧ्рд▓ैрдг्рдб рдХी рдорд╣ाрд░ाрдиी рдПрд▓िрдЬ़ाрдмेрде-I рдиे рдХрдо्рдкрдиी рдХो рдкूрд░्рд╡ी рджेрд╢ों рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рдЕрдиुрдорддि рдк्рд░рджाрди рдХी рдеी।
  • рдХंрдкрдиी рдХो рдиाрдо рджिрдпा - 'рдж рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдПंрдб рдХंрдкрдиी рдСрдл़ рдорд░्рдЪेंрдЯ्рд╕ рдСрдл़ рд▓ंрджрди рдЯ्рд░ेрдбिंрдЧ рдЗрди рдИрд╕्рдЯ рдЗंрдбीрдЬ़'
  • рдХंрдкрдиी рдиे рдоुрдЧрд▓ рдмाрджрд╢ाрд╣ рдЬрд╣ांрдЧीрд░ рд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░ рдФрд░ рд╕ूрд░рдд рдоें рдХाрд░рдЦाрдиा рд▓рдЧाрдиे рдХी рдЗрдЬाрдЬ़рдд рд▓ी рдеी।
  • 1 рдЬрдирд╡рд░ी, 1874 рдХो рдХंрдкрдиी рдХो рднंрдЧ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा।
1726 рдХे рд░ाрдЬрд▓ेрдЦ : 
  • рдХрдо्рдкрдиी рдХो рд╕ीрдоिрдд рдоाрдд्рд░ा рдоें рдиिрдпрдо, рдЙрдкрдиिрдпрдо , рдЕрдз्рдпाрджेрд╢ рдЬाрд░ी рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рджी рдЧрдИ।
  • рдХрд▓рдХрдд्рддा , рдмрдо्рдмрдИं рддрдеा рдордж्рд░ाрд╕ рдк्рд░ेрд╕ीрдбेрди्рд╕ी рдХे рдЧрд░्рд╡рдирд░ों рдХो рд╡िрдзि рдмрдиाрдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рджी рдЧрдИ।
рдк्рд▓ाрд╕ी рдХा рдпुрдж्рдз (1757 ) - рд░ॉрдмрд░्рдЯ рдХ्рд▓ाрдЗрд╡ VS рдмंрдЧाрд▓ рдирд╡ाрдм рд╕िрд░ाрдЬ-рдЙрдж-рджौрд▓ा
рдмрдХ्рд╕рд░ рдпुрдж्рдз (1764 )рдоेрдЬрд░ рд╣ेрдХ्рдЯрд░ рдоुрдирд░ो VS рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдирд╡ाрдм рдоीрд░ рдХाрд╕िрдо + рдмрдиाрд░рд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдорд╣ाрд░ाрдЬा рдмрд▓рд╡ंрдд рд╕िंрд╣ + рдЕрд╡рдз рдХे рдирд╡ाрдм рд╢ुрдЬा-рдЙрдж-рджौрд▓ा  + рдоुрдЧрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╢ाрд╣ рдЖрд▓рдо II { рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдЬीрдд рд▓िрдпा рдФрд░ рдИрд╕्рдЯ рдЗंрдбिрдпा рдХंрдкрдиी рдХा рд╢ाрд╕рди рдмंрдЧाрд▓ рдкрд░ рд╣ो рдЧрдпा। }
  • рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдк्рд░рдердо рдЧрд╡рд░्рдирд░ - рд░ॉрдмрдЯ рдХ्рд▓ाрдЗрд╡
рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рдПрдХ्рдЯ рдкाрд░िрдд рдХिрдпे рдЬो рднाрд░рддीрдп рд╕рд╡िрдзाрди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рд╕ीрдвिрдпां рдмрдиी।
рдкाрд░िрдд рдк्рд░рдоुрдЦ рдПрдХ्рдЯ 

рдИрд╕्рдЯ рдЗрдг्рдбिрдпां рдХрдо्рдкрдиी рдХे рд▓िрдП/рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рдПрдХ्рдЯ рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдХ्рд░ाрдЙрди (рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕ंрд╕рдж) рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рдПрдХ्рдЯ
рд░ेрдЧुрд▓ेрдЯिंрдЧ рдПрдХ्рдЯ, 1773 рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1858
рдПрдХ्рдЯ рдСрдл़ рд╕ेрдЯрд▓рдоेंрдЯ, 1781 рднाрд░рддीрдп рдкрд░िрд╖рдж рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1861
рдкिрдЯ्рд╕ рдЗंрдбिрдпा рдПрдХ्рдЯ, 1784 рднाрд░рддीрдп рдкрд░िрд╖рдж рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1892
рдЪाрд░्рдЯрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1793 рдоाрд░्рд▓े-рдоिंрдЯो рд╕ुрдзाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1909
рдЪाрд░्рдЯрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1813 рдоांрдЯेрдЧ्рдпू-рдЪрдо्рд╕рдлोрд░्рдб рд╕ुрдзाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1919
рдЪाрд░्рдЯрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1833 рднाрд░рдд рд╢ाрд╕рди рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1935
рдЪाрд░्рдЯрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1853 рднाрд░рддीрдп рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1947

рд░ेрдЧुрд▓ेрдЯिंрдЧ рдПрдХ्рдЯ 1773 :
  • рдЗрд╕рдХे рддрд╣рдд рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдХा рдиाрдо рдмрджрд▓ рдХрд░ рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рд░рдЦा рдЧрдпा рдФрд░ рдк्рд░рдердо рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рдиिрдпुрдХ्рдд рд╣ुрдЖ - рд╡ाрд░ेрди рд╣ेрд╕्рдЯिंрдЧ्рд╕
  • рдмंрдЧाрд▓ рдХी рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдкрд░िрд╖рдж рдкрд░ рдЧрд╡рд░्рдирд░-рдЬрдирд░рд▓ рдХे рд╕ाрде рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП 04 рд╕рджрд╕्рдп рдЬॉрди рдХ्рд▓ेрд╡рд░िंрдЧ, рдЬॉрд░्рдЬ рдоॉрди्рд╕рди, рд░िрдЪрд░्рдб рдмाрд░рд╡ेрд▓ рдФрд░ рдлिрд▓िрдк рдл्рд░ांрд╕िрд╕ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпे।
  • рдмрдо्рдмрдИं рддрдеा рдордж्рд░ाрд╕ рдк्рд░ेрд╕ीрдбेрди्рд╕ी рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдЧрд╡рд░्рдирд░-рдЬрдирд░рд▓ рдХे рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдоें рдХिрдпे।
  • рдХрд▓рдХрдд्рддा рдоें рдПрдХ рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп (1774 рдоें ) рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ рдеी। { рдк्рд░рдердо рдоुрдЦ्рдп рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ рд╕рд░ рдПрд▓ीрдЬा рдЗрдо्рдкी  рддрдеा рдЕрди्рдп рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ рдЪेрдо्рдмрд░्рдЬ, рд▓िрдоैрд╕्рдЯрд░ рдФрд░ рд╣ाрдЗрдб рдХो рдиिрдпुрдХ्рдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा  }
рдПрдХ्рдЯ рдСрдл़ рд╕ेрдЯрд▓рдоेंрдЯ 1781 :

  • рд░ेрдЧुрд▓ेрдЯिंрдЧ рдПрдХ्рдЯ 1773 рдХी рдХрдоिрдпों рдХी рджूрд░ рдХिрдпा।
  • рдЗрд╕рдХे рддрд╣рдд рдХрд▓рдХрдд्рддा рдХी рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдмिрд╣ाрд░, рдмंрдЧाрд▓, рдЙреЬीрд╕ा рдХे рд▓िрдП рдХाрдиूрди рдмрдиाрдиे рдХा рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ рдоिрд▓ा।
рдкिрдЯ्рд╕ рдЗंрдбिрдпा рдПрдХ्рдЯ 1784 :
  • рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рдХी рдкрд░िрд╖рдж рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХो 04 рд╕े 03 рдХрд░ рджिрдпा।
  • рдХंрдкрдиी рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд░рдд рдоें рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕ंрдкрдд्рддि рдХा рджोрд╣рд░ा рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ। { (рдмोрд░्рдб рдСрдл़ рдХрдг्рдЯ्рд░ोрд▓ - рд░ाрдЬрдиीрддि рдорд╕рд▓ों рдХे рд▓िрдП ) (рдмोрд░्рдб рдСрдл़ рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯрд░्рд╕ - рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдорд╕рд▓ों рдХे рд▓िрдП ) }
  • рдЗंрдЧ्рд▓ैрдг्рдб рдоें рдПрдХ рдХोрд░्рдЯ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ рдЬो рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХोрд░्рдЯ рдХे рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХे рдЕрд╡ैрдз рдХाрд░्рдп рдХे рдоुрдХрджрдоें рджेрдЦेрдЧी।

1793 рдХा рд░ाрдЬрд▓ेрдЦ : 
  • рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдиे рдХंрдкрдиी рдХो рднाрд░рдд рдоें рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдЬाрд░ी рд░рдЦрдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рджी।
  • рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдмोрд░्рдб рдХे рд╕рджрд╕्рдп рдФрд░ рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдХा рд╡ेрддрди рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рд╕े рджिрдпा рдЬाрдпेрдЧा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХिрдпा рдЧрдпा

1813 рдХा рд░ाрдЬрд▓ेрдЦ :
  • рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдк्рд░рдЪाрд░рдХों рдХो рднाрд░рдд рдоें рдзрд░्рдо рдк्рд░рдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдк्рд░рджाрди рдХी рдЧрдИ।
  • рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпाрдкाрд░ рдкрд░ рдХंрдкрдиी рдХे рдПрдХाрдзिрдХाрд░ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рджिрдпा। рдкрд░рди्рддु рдЪीрди рд╕े рдЪाрдп рдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдРрд╕े рд╣ी рдЪрд▓рддा рд░рд╣ेрдЧा
  • рдХंрдкрдиी рдж्рд╡ाрд░ा 1 рд▓ाрдЦ рд░ुрдкрдпा рднाрд░рддिрдпों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рдЦрд░्рдЪ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХिрдпा рдЧрдпा
  • рдХंрдкрдиी рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЕрдЧрд▓े 20 рд╡рд░्рд╖ो рдХे рд▓िрдП рдмреЭा рджिрдпा рдЧрдпा
1833 рдХा рд░ाрдЬрд▓ेрдЦ :
  • рдЪीрди рд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░ рдкрд░ рдХंрдкрдиी рдХे рдПрдХाрдзिрдХाрд░ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рджिрдпा।
  • рд╡िрдзि рдЖрдпोрдЧ рдХा рдЧрдарди рдХिрдпा рдЧрдпा, рдЗрд╕рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рд▓ॉрд░्рдб рдоैрдХाрд▓े рдиे рдХी рдеी।
  • рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рдХो рдкुрд░े рднाрд░рдд рдХा рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рдмрдиा рджिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдердо рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рдиिрдпुрдХ्рдд рд╣ुрдЖ - рд▓ॉрд░्рдб рд╡िрд▓िрдпрдо рдмेंрдЯिрдХ
  • рджाрд╕рдк्рд░рдеा рдХा рдЕंрдд 1843 рдоें рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा। - рдПрд▓рдирдмрд░ो рдж्рд╡ाрд░ा
1853 рдХा рд░ाрдЬрд▓ेрдЦ :
  • рд╕िрд╡िрд▓ рд╕ेрд╡ा рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ो рдЧрдИ рдеी рдФрд░ 1854 рд▓ाрд░्рдб рдоैрдХाрд▓े рд╕рдоिрддि рдХी рдиिрдпुрдХ्рдд рдХी рдЧрдИ।
  • рдЗрд╕рдХे рддрд╣рдд рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा рдПрд╡ं рд╡िрдзाрдпिрдХा рд╕рдо्рдмंрдзी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХा рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рдХो рд╡ीрдЯो рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдоिрд▓ा
рднाрд░рдд рдоें рд╕िрд╡िрд▓ рд╕ेрд╡ा рдХा рдЬрдирдХ - рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдЬрдирд░рд▓ рдЪाрд░्рд▓्рд╕ рдХॉрд░्рдирд╡ाрд▓िрд╕
рднाрд░рдд рдоें рд▓ोрдХ рд╕ेрд╡ा рдЖрдпोрдЧ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा 1 рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░, 1926 рдХो рд╣ुрдИ рдеी।

рднाрд░рдд рд╢ाрд╕рди рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1858 : 
  • рдХрдо्рдкрдиी рдХा рд╢ाрд╕рди рдорд╣ाрд░ाрдиी рд╡िрдХ्рдЯोрд░िрдпा рдХे рд╣ाрдеों рдоें рдЪрд▓ा рдЧрдпा।
  • рднाрд░рдд рдХा рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рдХो рднाрд░рдд рдХा рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рдмрдиा рджिрдпा рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдердо рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рдиिрдпुрдХ्рдд рд╣ुрдЖ рд▓ॉрд░्рдб рдХैрдиिंрдЧ {1856 рд╕े 1862 }
  • рдмोрд░्рдб рдСрдл़ рдХрдг्рдЯ्рд░ोрд▓ рдФрд░ рдмोрд░्рдб рдСрдл़ рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯрд░्рд╕ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рджिрдпा।
  • рдЗрд╕рдХे рддрд╣рдд рдоुрдЧрд▓ рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдкрдж рднी рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा।
рднाрд░рдд рд╢ाрд╕рди рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1861 : 
  • рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рдХो рдЕрдз्рдпाрджेрд╢ рдЬाрд░ी рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдоिрд▓ी। рдЬिрд╕े рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рд╕рдордп 6 рдоाрд╣ рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рдЬाрд░ी рдХрд░ рд╕рдХрддा рдеा।
  • рд▓ॉрд░्рдб рдХैрдиिंрдЧ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрднाрдЧीрдп рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХी рд╢ुрд░ूрд╡ाрдд рдХी рдЧрдИ।
рднाрд░рдд рд╢ाрд╕рди рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1892 : 
  • рдЗрд╕рдХे рддрд╣рдд рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдЪुрдиाрд╡ рдХी рд╢ुрд░ूрд╡ाрдд рд╣ुрдИ рдеी।
рдоाрд░्рд▓े-рдоिंрдЯो рд╕ुрдзाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1909 :
  • рдЗрд╕рдХे рддрд╣рдд рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ рдиिрд░्рд╡ाрдЪрди рдХी рд╢ुрд░ूрд╡ाрдд рд╣ुрдИ рдЬिрд╕рдХे рдЬрдирдХ рд▓ाрд░्рдб рдоिрди्рдЯों рд╣ै। 
  • рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ рдиिрд░्рд╡ाрдЪрди рдХो рд▓ेрдХрд░ рднाрд░рдд рдХे рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдЪिрд╡ рдЬॉрди рдоॉрд░्рд▓े рдиे рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рд▓ॉрд░्рдб рдоिंрдЯो рд╕े рдХрд╣ा рдеा "рд╣рдо рдиाрдЧ рдХे рджांрдд рдмो рд░рд╣ें рд╣ै рдЗрд╕рдХा рдлрд▓ рднीрд╖рдг рд╣ोрдЧा।"
  • рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╡िрдзाрди рдкрд░िрд╖рдж рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 16 рд╕े рдмрдв़ाрдХрд░ 60 рдХрд░ рджी рдЧрдИ।
  • рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рдкрд░िрд╖рдж рдоे рдкрд╣рд▓ा рднाрд░рддीрдп рд╕рджрд╕्рдп рд╕рдд्рдпेрди्рдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िрди्рд╣ा рдХो рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा।
рдоांрдЯेрдЧ्рдпू -рдЪрдо्рд╕рдлोрд░्рдб рд╕ुрдзाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо / рд░ोрд▓ेрдЯ рдПрдХ्рдЯ 1919 / рдм्рд▓ैрдХ рдПрдХ्рдЯ:
  • рдЗрд╕рдХे рддрд╣рдд рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ рдиिрд░्рд╡ाрдЪрди рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा, рдЬिрд╕рдоें рд╕िрдХ्рдЦ, рдЗрд╕ाрдИ, рд╕рдоाрди्рдп рд╡рд░्рдЧ рдмрдиे।
  • рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рд╡ोрдЯ рджेрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рджिрдпा рдЧрдпा।
  • рдк्рд░ाрди्рддों рдоें рдж्рд╡ैрдз рд╢ाрд╕рди рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ। { рднाрд░рдд рдоें рдж्рд╡ैрдзрд╢ाрд╕рди рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд░ॉрдмрд░्рдЯ рдХ्рд▓ाрдЗрд╡ рдиे рд╣ी рдХी рдеी। рдж्рд╡ैрдз рд╢ाрд╕рди рдХे рдЬрдирдХ - рд▓िрдпोрдиेрд▓ рдХрд░्рдЯिрд╕ }
  • 1 рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░, 1926 рдХो рднाрд░рдд рдоें рдкрд╣рд▓ा рд▓ोрдХ рд╕ेрд╡ा рдЖрдпोрдЧ рдмрдиा рдеा
  • рдХेрди्рдж्рд░ рдХा рдмрдЬрдЯ рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдмрдЬрдЯ рдХो рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा।
  • рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рд░рд╣ें - рд▓ाрд░्рдб рдЪेрдо्рд╕рдлोрд░्рдб { рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ 1916 - 1921 рддрдХ }
  • рдЗрд╕ рд╕рдордп рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдХा рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рд▓ाॅрдпрдб рдЬाрд░्рдЬ рдеा।
рднाрд░рдд рд╢ाрд╕рди рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1935 :
  • рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ - 1937 рдоें , рдиिрд░рд╕्рдд - 26 рдЬрдирд╡рд░ी 1950 рдХो  {рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдпां - 10 , рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж - 321}
  • рдЗрд╕рдХे рддрд╣рдд рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ рдиिрд░्рд╡ाрдЪрди рдХा рдкुрдиः рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा, рдЬिрд╕рдоें рджрд▓िрдд, рдордЬрджूрд░, рдорд╣िрд▓ा рдЖрджि рд╡рд░्рдЧ рд╕ाрдоिрд▓ рдХिрдпे।
  • рдпрд╣ рд▓ॉрд░्рдб рд▓िрдирд▓िрдердЧो рдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рд╡ाрд▓ी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдЪрдпрди рд╕рдоिрддि рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा। рд▓ाрд░्рдб рд▓िрдирд▓िрдердЧो 1936 рд╕े 1944 рддрдХ рднाрд░рдд рдХे рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рдеे।
  • рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдж्рд╡ैрдз рд╢ाрд╕рди рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░, рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рдж्рд╡ैрдз рд╢ाрд╕рди рдХिрдпा рдЧрдпा।
  • рднाрд░рдд рдоें рд╕ंрдШीрдп рди्рдпाрдпाрд▓рдп ( 01 Oct 1937 ) рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдпी। рдк्рд░рдердо рдоुрдЦ्рдп рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ рдмрдиे - рдоॉрд░िрд╕ рд▓िंрдлोрд░्рдб рдЧिрдпрд░
  • RBI рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдЧрдИ। рдЬिрд╕рдХे рдкрд╣рд▓े рдЧрд░्рд╡рдирд▓ рдЬрдирд░рд▓ рдмрдиे - рдУрд╕рдмोрд░्рди рд╕्рдоिрде
рднाрд░рдд рдХा рдЕंрддिрдо рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп - рд▓ॉрд░्рдб рд▓ॉрд░ेंрд╕рдоाрдЙंрдЯрдмेрдЯрди {12-02-1947 to 15-08-1947}
рдЗрд╕рдиे рднाрд░рдд рдХो рдЖрдЬ़ाрджी рджिрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдоाрдЙंрдЯрдмेрдЯрди рдпोрдЬрдиा ( 3 Jun 1947 ) рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी, рдЬिрд╕े 18 рдЬुрд▓ाрдИ 1947 рдХो рд╢ाрд╣ी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рд╕рдордп рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдХा рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдХ्рд▓ेрдоेंрдЯ рдПрдЯрд▓ी рдеा।

рднाрд░рддीрдп рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1947 :
  • рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рдкेрд╢ - 4 July 1947, рдкाрд░िрдд - 18 July 1947 , рдзाрд░ाрдПं - 20
  • рдЗрд╕рдХे рддрд╣рдд рднाрд░рдд рдХा рд╡िрднाрдЬрди рд╣ुрдЖ ( 15 рдЕрдЧрд╕्рдд 1947 рдоें )
  • рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рдкрдж рдЧрд░्рд╡рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рдкрдж рдмрди рдЧрдпा рдФрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдердо рдЧрд░्рд╡рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рд▓ॉрд░्рдб рдоाрдЙंрдЯрдмेрдЯрди рдХो рд╣ी рдмрдиाрдпा рдЧрдпा।
  • рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдердо рднाрд░рддीрдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдЧрд░्рд╡рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рд╕ी. рд░ाрдЬрдЧोрдкाрд▓ाрдЪाрд░ी рдеे।